Axit Dạ Dày

Axit dạ dày, một chất không màu được sản xuất bởi các tế bào nằm trong niêm mạc dạ dày, đóng vai trò quan trọng trong quá trình tiêu hóa thức ăn. Tuy nhiên, nếu không được kiểm soát, axit dạ dày có thể trở thành “kẻ thù” gây ra nhiều vấn đề sức khỏe nghiêm trọng. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về axit dạ dày, từ vai trò trong tiêu hóa đến các vấn đề liên quan và cách phòng ngừa.

Axit dạ dày là gì?

Axit dạ dày, hay còn được gọi là acid hydrochloric (HCl), là một chất lỏng không màu, có tính axit mạnh, được tiết ra bởi các tế bào thành nằm trong niêm mạc dạ dày. Acid hydrochloric là thành phần chính của dịch vị, cùng với các enzyme tiêu hóa như pepsin và lipase, tạo nên môi trường tiêu hóa lý tưởng trong dạ dày.

Quá trình tiết axit dạ dày là một cơ chế phức tạp, được điều hòa bởi nhiều yếu tố khác nhau, bao gồm hệ thần kinh, nội tiết và cơ địa.

Quá trình tiết axit dạ dày có thể chia thành ba giai đoạn chính:

1. Giai đoạn đầu (Cephalic phase): Giai đoạn này xảy ra trước khi thức ăn vào dạ dày, được kích thích bởi các yếu tố như nhìn, ngửi, nếm hoặc thậm chí chỉ nghĩ về thức ăn. Thông qua hệ thần kinh phó giao cảm, tín hiệu sẽ được truyền đến dạ dày, kích thích các tế bào G ở hang vị dạ dày tiết ra gastrin – một hormone quan trọng kích thích sản xuất axit.
2. Giai đoạn dạ dày (Gastric phase): Khi thức ăn vào dạ dày, nó kích thích các thụ thể cơ học và hóa học trên thành dạ dày. Sự căng giãn của thành dạ dày và sự hiện diện của các peptide, acid amin trong thức ăn sẽ kích thích tiếp tục sản xuất gastrin và histamine. Histamine là một chất trung gian hóa học quan trọng, tác động lên thụ thể H2 trên tế bào viền, kích thích chúng tiết ra axit hydrochloric (HCl).
3. Giai đoạn ruột (Intestinal phase): Khi thức ăn đã được tiêu hóa một phần và di chuyển xuống ruột non, các hormone như secretin và cholecystokinin (CCK) được giải phóng. Các hormone này có tác dụng ức chế tiết axit dạ dày và kích thích tiết dịch tụy và mật để hỗ trợ quá trình tiêu hóa tiếp theo.

Cơ chế kiểm soát tiết axit dạ dày

Sự cân bằng giữa việc sản xuất và kiểm soát axit dạ dày là yếu tố quan trọng để duy trì sức khỏe hệ tiêu hóa. Cơ thể chúng ta có một hệ thống phức tạp để điều hòa quá trình này, bao gồm các tế bào, hormone và hệ thần kinh.

Các tế bào tham gia

• Tế bào thành (parietal cells): Đây là những tế bào chính chịu trách nhiệm sản xuất axit dạ dày. Chúng nằm trong niêm mạc dạ dày và tiết ra acid hydrochloric (HCl) vào lòng dạ dày.
• Tế bào chủ (chief cells): Tế bào chủ tiết ra pepsinogen, một tiền chất của pepsin – enzyme quan trọng giúp phân giải protein.
• Tế bào G (G cells): Nằm ở hang vị, tế bào G tiết ra gastrin, một hormone kích thích tế bào thành sản xuất axit dạ dày.
• Tế bào D (D cells): Tế bào D sản xuất somatostatin, một hormone có tác dụng ức chế tiết axit dạ dày.

Hormone điều hòa

• Gastrin: Hormone này được sản xuất bởi tế bào G khi có thức ăn trong dạ dày. Gastrin kích thích tế bào thành tiết axit dạ dày và pepsinogen, đồng thời làm tăng nhu động dạ dày.
• Somatostatin: Hormone này được sản xuất bởi tế bào D khi độ pH trong dạ dày giảm xuống quá thấp. Somatostatin ức chế tiết gastrin, từ đó làm giảm sản xuất axit dạ dày.
• Histamine: Được sản xuất bởi các tế bào ECL (enterochromaffin-like cells) trong niêm mạc dạ dày. Histamine kích thích tế bào thành tiết axit dạ dày.
• Prostaglandin: Hormone này có tác dụng bảo vệ niêm mạc dạ dày bằng cách ức chế tiết axit, tăng tiết chất nhầy và tăng lưu lượng máu đến dạ dày.

Hệ thần kinh

Hệ thần kinh cũng tham gia vào quá trình điều hòa tiết axit dạ dày thông qua hai cơ chế chính:

• Phản xạ thần kinh (cephalic phase): Khi chúng ta nhìn thấy, ngửi thấy hoặc nghĩ về thức ăn, não bộ sẽ gửi tín hiệu đến dạ dày, kích thích tiết axit và chuẩn bị cho quá trình tiêu hóa.
• Phản xạ tại chỗ (gastric phase): Khi thức ăn vào dạ dày, nó kích thích các thụ thể ở niêm mạc dạ dày, gây ra sự giải phóng các hormone và chất dẫn truyền thần kinh, từ đó kích thích tiết axit dạ dày.

Ngoài các yếu tố trên, còn có một số yếu tố khác cũng có thể ảnh hưởng đến quá trình tiết axit dạ dày như:

• Thức ăn: Một số loại thực phẩm như cà phê, rượu, đồ ăn cay nóng,… có thể kích thích sản xuất axit dạ dày.
• Thuốc lá: Nicotine trong thuốc lá có thể làm tăng tiết axit dạ dày.
• Stress: Căng thẳng, lo âu kéo dài có thể gây rối loạn chức năng dạ dày và làm tăng tiết axit.

Cơ chế kiểm soát tiết axit dạ dày là một quá trình phức tạp, liên quan đến sự tương tác của nhiều yếu tố. Khi cơ chế này bị rối loạn, nó có thể dẫn đến tình trạng tăng hoặc giảm tiết axit dạ dày, gây ra nhiều vấn đề sức khỏe. Hiểu rõ về cơ chế này giúp chúng ta có cách phòng ngừa và điều trị các bệnh lý liên quan đến axit dạ dày hiệu quả hơn.

Vai trò của axit dạ dày

Axit dạ dày, chủ yếu là acid hydrochloric (HCl), đóng một vai trò quan trọng trong hệ thống tiêu hóa và bảo vệ cơ thể khỏi các tác nhân gây bệnh. Vai trò của nó bao gồm:

Tiêu hóa thức ăn

• Phân giải protein: Acid hydrochloric tạo môi trường acid lý tưởng cho enzyme pepsin hoạt động. Pepsin là enzyme chính chịu trách nhiệm phân giải protein thành các peptide nhỏ hơn, tạo điều kiện cho quá trình tiêu hóa protein diễn ra thuận lợi.
• Kích hoạt enzym tiêu hóa: Môi trường acid của dạ dày kích thích sự tiết ra và hoạt hóa các enzyme tiêu hóa khác, như lipase (phân giải chất béo) và amylase (phân giải tinh bột).
• Hòa tan thức ăn: Axit dạ dày giúp hòa tan các loại thực phẩm khác nhau, làm cho chúng dễ dàng được nghiền nhỏ và tiêu hóa bởi các enzyme.

Bảo vệ cơ thể khỏi vi khuẩn gây bệnh

• Tạo hàng rào bảo vệ: Độ pH thấp của acid hydrochloric tạo môi trường không thuận lợi cho sự phát triển của phần lớn vi khuẩn, virus và ký sinh trùng xâm nhập vào cơ thể qua đường ăn uống.
• Tiêu diệt vi khuẩn: Acid hydrochloric trực tiếp tiêu diệt nhiều loại vi khuẩn có hại, giúp ngăn ngừa nhiễm trùng đường tiêu hóa.

Hấp thu các chất dinh dưỡng

• Hấp thu vitamin B12: Môi trường acid của dạ dày là cần thiết cho việc giải phóng vitamin B12 khỏi thực phẩm và liên kết với yếu tố nội tại (intrinsic factor), giúp vitamin B12 được hấp thụ ở ruột non.
• Hấp thu sắt: Axit dạ dày giúp chuyển đổi sắt từ dạng Fe3+ (khó hấp thụ) sang dạng Fe2+ (dễ hấp thụ), giúp cơ thể hấp thu sắt hiệu quả hơn.
• Hấp thu canxi: Axit dạ dày giúp hòa tan canxi trong thực phẩm, tạo điều kiện cho canxi được hấp thụ tốt hơn.

Điều hòa hoạt động tiêu hóa

• Kích thích sản xuất hormone: Axit dạ dày kích thích sản xuất gastrin, một loại hormone kích thích tiết acid và pepsinogen (tiền chất của pepsin), đồng thời kích thích nhu động dạ dày và ruột.
• Kiểm soát sự đóng mở của cơ vòng thực quản dưới (LES): LES là một cơ vòng nằm giữa thực quản và dạ dày, có nhiệm vụ ngăn không cho dịch vị dạ dày trào ngược lên thực quản. Sự hiện diện của axit dạ dày giúp LES đóng kín, ngăn ngừa trào ngược.

Nồng độ axit dạ dày

Nồng độ axit dạ dày, đặc biệt là axit clohydric (HCl), đóng vai trò then chốt trong quá trình tiêu hóa thức ăn và bảo vệ cơ thể khỏi vi khuẩn gây bệnh. Tuy nhiên, sự mất cân bằng trong nồng độ này có thể dẫn đến nhiều vấn đề sức khỏe nghiêm trọng.

Nồng độ axit dạ dày bình thường

Ở trạng thái bình thường, nồng độ axit dạ dày dao động trong khoảng 0.0001 – 0.001 mol/L, tương đương với độ pH từ 1 đến 3.5. Độ pH này đủ để hoạt hóa enzyme pepsin, phân hủy thức ăn và tiêu diệt vi khuẩn xâm nhập.

Nồng độ axit dạ dày tăng cao (Tăng tiết axit dạ dày)

Khi nồng độ axit dạ dày vượt quá ngưỡng bình thường (trên 0.001 mol/L, pH < 3.5), tình trạng này được gọi là tăng tiết axit dạ dày. Đây là một trong những nguyên nhân phổ biến gây ra các vấn đề như ợ chua, ợ nóng, viêm loét dạ dày tá tràng và trào ngược dạ dày thực quản (GERD).

• Nguyên nhân gây tăng tiết axit dạ dày:
  • Nhiễm khuẩn Helicobacter pylori (H. pylori).
  • Sử dụng thuốc giảm đau không steroid (NSAIDs) kéo dài.
  • Lạm dụng rượu bia, cà phê.
  • Stress, căng thẳng kéo dài.
  • Chế độ ăn uống không lành mạnh (nhiều đồ ăn cay, nóng, chua, nhiều dầu mỡ).
• Triệu chứng:
  • Ợ chua, ợ nóng.
  • Đau thượng vị, cảm giác nóng rát ở vùng ngực.
  • Buồn nôn, nôn.
  • Đầy bụng, khó tiêu.

Nồng độ axit dạ dày thấp (Thiếu axit dạ dày)

Ngược lại, khi nồng độ axit dạ dày dưới mức bình thường (dưới 0.0001 mol/L, pH > 4.5), tình trạng này gọi là thiếu axit dạ dày. Mặc dù ít phổ biến hơn tăng tiết axit, thiếu axit cũng có thể gây ra các vấn đề sức khỏe.

• Nguyên nhân gây thiếu axit dạ dày:
  • Tuổi tác: Nồng độ axit dạ dày có xu hướng giảm dần theo tuổi.
  • Viêm dạ dày mạn tính: Viêm nhiễm kéo dài có thể làm tổn thương các tế bào sản xuất axit.
  • Sử dụng thuốc ức chế axit dạ dày kéo dài:
• Triệu chứng:
  • Đầy bụng, khó tiêu.
  • Buồn nôn, nôn.
  • Ợ hơi, ợ chua.
  • Phân có mùi hôi.

Đo nồng độ axit dạ dày

Để xác định chính xác nồng độ axit dạ dày, bác sĩ có thể chỉ định các xét nghiệm như:

• Đo pH thực quản 24 giờ: Giúp đánh giá mức độ và tần suất trào ngược axit.
• Nội soi dạ dày: Quan sát trực tiếp niêm mạc dạ dày và lấy mẫu mô để sinh thiết.

Cách cân bằng axit dạ dày đơn giản tại nhà

Bên cạnh việc sử dụng thuốc và các liệu pháp chuyên sâu, việc duy trì cân bằng axit dạ dày có thể được thực hiện thông qua những thay đổi đơn giản trong lối sống và chế độ ăn uống hàng ngày. Dưới đây là một số cách thức bạn có thể dễ dàng áp dụng:

Chế độ ăn uống cân bằng

• Tăng cường thực phẩm kiềm tính: Rau xanh, trái cây, các loại hạt và ngũ cốc nguyên hạt là những nguồn thực phẩm giàu chất xơ và khoáng chất kiềm, giúp trung hòa axit dạ dày.
• Hạn chế thực phẩm axit: Thực phẩm chế biến sẵn, đồ ăn nhanh, đồ uống có gas, rượu bia, cà phê và đồ ngọt có thể làm tăng tiết axit dạ dày. Cần hạn chế tối đa các loại thực phẩm này trong chế độ ăn hàng ngày.
• Chia nhỏ bữa ăn: Thay vì ăn 3 bữa lớn, hãy chia nhỏ thành 5-6 bữa nhỏ trong ngày để giảm áp lực lên dạ dày và hạn chế sản xuất quá nhiều axit trong một lần.
• Ăn chậm, nhai kỹ: Việc nhai kỹ giúp thức ăn được nghiền nhỏ hơn, tạo điều kiện cho dạ dày tiêu hóa dễ dàng hơn và giảm tiết axit.
• Uống đủ nước: Nước lọc có tác dụng pha loãng axit dạ dày và hỗ trợ quá trình tiêu hóa. Nên uống 2-3 lít nước mỗi ngày, đặc biệt là trước bữa ăn.

Thay đổi lối sống lành mạnh

• Giảm căng thẳng: Stress là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây tăng tiết axit dạ dày. Hãy tìm hiểu và áp dụng các phương pháp giảm căng thẳng như yoga, thiền, nghe nhạc, tập thể dục đều đặn,… để giúp tinh thần thư giãn và giảm thiểu áp lực lên hệ tiêu hóa.
• Ngủ đủ giấc: Giấc ngủ đầy đủ và chất lượng giúp cơ thể phục hồi và điều hòa các chức năng, bao gồm cả hoạt động của dạ dày.
• Không hút thuốc lá: Thuốc lá không chỉ gây hại cho phổi mà còn làm tăng tiết axit dạ dày và gây tổn thương niêm mạc dạ dày.
• Hạn chế rượu bia và caffeine: Các chất kích thích này có thể làm tăng tiết axit dạ dày và gây viêm loét.

Sử dụng các sản phẩm hỗ trợ tiêu hóa

• Men vi sinh (Probiotics): Bổ sung các lợi khuẩn giúp cân bằng hệ vi sinh đường ruột, hỗ trợ tiêu hóa và giảm các triệu chứng khó chịu do trào ngược axit.
• Enzyme tiêu hóa: Giúp phân giải thức ăn tốt hơn, giảm gánh nặng cho dạ dày và hạn chế sản xuất axit dư thừa.

Lưu ý về tư thế

• Tránh nằm ngay sau khi ăn: Sau khi ăn, hãy đợi ít nhất 2-3 giờ trước khi nằm xuống để tránh tình trạng trào ngược axit.
• Nâng cao đầu giường khi ngủ: Đặt một chiếc gối dưới đầu để nâng cao phần trên cơ thể, giúp giảm trào ngược axit vào ban đêm.

Các biện pháp trên chỉ mang tính chất hỗ trợ và không thể thay thế hoàn toàn việc điều trị y khoa. Nếu bạn có các triệu chứng trào ngược dạ dày thường xuyên hoặc kéo dài, hãy đến gặp bác sĩ để được chẩn đoán và điều trị phù hợp.

Axit dạ dày đóng vai trò không thể thiếu trong quá trình tiêu hóa thức ăn, tuy nhiên, khi nồng độ axit quá cao hoặc trào ngược lên thực quản, nó có thể gây ra nhiều vấn đề sức khỏe nghiêm trọng. Hiểu rõ về axit dạ dày là bước đầu tiên để phòng ngừa và điều trị các bệnh lý liên quan đến dạ dày.